ماجرای حمله سلجوقیان به ایران و حکومت آنها
نتیجه حمله سلجوقیان به ایران شکست غزنویان و آل بویه و تشکیل حکومت قدرتمند سلجوقی بود. این حکومت از ترکان غُز تشکیل شده بودند که حدود دو سده یعنی سدههای پنجم و ششم قمری (۱۱ و ۱۲ میلادی) بر ماوراءالنهر، خراسان بزرگ، ایران، عراق و بخشهایی از ترکیه حکومت کردند. در این مقاله قصد داریم درباره نحوه به دست گرفتن کنترل ایران توسط سلجوقیان و شیوه کشورداری آنها مطالبی را در اختیارتان قرار دهیم.
حمله سلجوقیان به ایران و تاریخ سیاسی آنها
زمانی که سامانیان بر مَسنَد قدرت قرار داشتند، سلجوقیان که گروهی از ترکان غُز مسلمان بودند، در نواحی شرقی دریای خزر و سرزمینهای اطراف دریاچه آرال زندگی میکردند. نام این افراد برگرفته از نام یکی از روسای آنها به نام موسی یبغو بن سلجوق بود که در دوره سامانیان میزیست.
باید توجه داشت که ماجرای حمله سلجوقیان به ایران توسط نوادگان سلجوق آغاز شده است. در طی این حمله نوادگان به مرزهای پادشاهی سامانیان و غزنویان نفوذ پیدا کردند. آنها در طی جنگی با عنوان جنگ دندانقان سپاهیان سلطان مسعود غزنوی را شکست دادند و به سرزمینهای داخلی ایران وارد شدند.
در زمان حمله سلجوقیان به ایران ، شخصی به نام طغرل بن میکائیل رهبری سپاهیان سلجوقی را بر عهده داشت. او توانست در سال ۴۲۹ هجری قمری (۱۰۳۸ میلادی) جانشینان سلطان مسعود غزنوی را شکست دهد و حکومت سلجوقیان را پایهگذاری کند.
پس از آن، سلجوقیان سرزمینهای داخلی و غربی ایران را نیز تصرف کردند. طغرل بن میکائیل در طی این حملات توانست با شکست آل بویه در ایران مرکزی، غربی و عراق در سال ۴۳۷ هجری قمری (۱۰۴۶ میلادی) به مرکز خلافت عباسی یعنی بغداد نیز وارد شود.
پس از طغرل جانشین او یعنی آلب ارسلان و ملکشاه در اوج قدرت قرار داشتند و باعث شدند حکومت سلجوقی از نظر اقتصادی پیشرفت کند. قلمروی سلجوقیان در دورهی حکومت آنها بسیار گسترده بود.
آلب ارسلان در واقع دومین پادشاه سلجوقی به شمار میرفت که قلمروی سلجوقیان در زمان حکومت او در شرق تا رود سیحون و در غرب تا دریای مدیترانه گسترش یافته بود. این پادشاه سلجوقی در سال ۴۶۳ هجری قمری (۱۰۷۱ میلادی) در طی نبرد مَلازگِرد موفق به شکست امپراتور روم شرقی شد و او را به اسارت گرفت.
آلب ارسلان دارای هشت فرزند بود که فرزند کوچک او ملکشاه نام داشت. پس از مرگ این پادشاه سلجوقی با وجود اینکه پسر بزرگش صلاحیت پادشاهی را داشت، پسر کوچک او به کمک خواجه نظام الملک توانست قدرت را به دست بگیرد. دورهی حکومت ملکشاه از سال ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری (۱۰۷۳ تا ۱۰۹۲ میلادی) به طول انجامید.
ملکشاه که بزرگترین سلطان سلجوقی محسوب میشد، به دنبال پیروزی پدرش در نبرد ملازگرد توانست امپراتوری بیزانس (ادامهی امپراتوری روم شرقی) را از آناتولی بیرون براند. علاوه بر آن، متصرفات دیگر این پادشاه سلجوقی شامل موارد زیر بودند: عراق عرب، گرجستان، ارمنستان، آسیای صغیر، شام، بازپسگیری اورشلیم از فاطمیون مصر و بازپسگیری انطاکیه از روم شرقی. در دوره حکومت این پادشاه سلجوقی، قلمرو امپراتوری سلجوقیان از سوریه تا میانرودان (بینالنهرین) گسترش یافته بود.
جالب توجه است که ماندگارترین میراث ملکشاه تنظیم تقویم جلالی بود که گروهی از ریاضیدانان برجسته به سرپرستی عمرخیام آن را به نام ملکشاه تنظیم کردند. در واقع، علاقهی ملکشاه به ادبیات، علم و هنر باعث شده بود که آثار زیادی از او باقی بماند. از جمله آثار باقیمانده از این پادشاه سلجوقی میتوان موارد ذیل را نام برد: مساجد باشکوه پایتخت (اصفهان)، اشعار عمر خیام و…
دوره حکومت ملکشاه با برکناری خواجه نظام الملک، وزیر او، و روی کار آمدن تاج الملک قمی رو به زوال گذاشت. پس از مرگ ملکشاه پسر او برکیارق به پادشاهی رسید. در دوران حکومت او به دلیل نزاع برادران (برکیارق، ابوشجاع و سلطان سنجر) برای به دست گرفتن حکومت، سلسلهی سلجوقیان به چند قسمت تقسیم شد. این تقسیمبندی به صورت زیر بود:
- ابوشجاع حکومت قسمتهای آران، شام و الجزیره را بر عهده گرفت
- خراسان و ماوراءالنهر به سلطان سنجر تعلق یافت
- باقی امپراتوری سلجوقی به برکیارق سپرده شد
زمینههای تشکیل حکومت سلجوقیان
در بالا ماجرای حمله سلجوقیان به ایران را برایتان شرح دادیم. در این قسمت از مقاله قصد داریم زمینههای تشکیل حکومت سلجوقیان را به اختصار بیان کنیم:
حضور طایفه سلجوق در شرق ایران
سوالی که این روزها ذهنیت برخی را به خود مشغول کرده است، این است: آیا سلجوقیان ایرانی بودند؟ پاسخ چنین است که این طایفه از اقوام ترک نژاد منطقهی آسیای مرکزی به شمار میرفتند که پس از چندین قرن همجواری با سرزمینهای اسلامی شرق ایران و ماوراءالنهر به تدریج به این قسمتها وارد شدند.
در طی این مدت در نتیجه آشفتگیهای مناطق شرقی، رهبری طوایفی از ترکان غُز به دست سلجوق بن دقاق افتاد. او در اواخر سلطنت سلسله سامانیان به همراه قبیلهی خود از توران به ناحیه جند مهاجرت نمود. این ناحیه یکی از سرزمینهای مسلمانان بود. این امر سبب شد که سلجوق و طایفهی او به اسلام روی آورند.
تعامل سلجوقیان با سلطان محمود غزنوی
از همان اوایل قدرتگیری سلجوقیان حکام منطقه حضور آنها را احساس میکردند. در ابتدا ریاست سلجوقیان بر عهده شخصی به نام اسرائیل بود که سلطان محمود غزنوی توانست او را به بهانه مذاکره به نزدیکی رود جیحون بکشاند. سپس، سلطان محمود توانست با این بهانه اسرائیل و یارانش را بازداشت کند. بدین ترتیب، اسرائیل هفت سال از عمر خود را در زندانی در سرزمین هند سپری نمود.
پس از اسرائیل ریاست قبیله به برادرش میکائیل واگذار شد. او توانست با حیله و نیرنگ اجازه عبور از اراضی سلطان محمود را از ماوراءالنهر بگیرد و با قبیلهی خود به سمت خراسان حرکت کند. سپس، او در طی یکی از نبردها، محاصرهی قلعهای از قلاع ترکستان، جان خود را از دست داد. با این وجود، مرگ او نتوانست قدرتگیری طایفه سلجوقیان را با مشکل مواجه کند و فرزندان او راه پدر را ادامه دادند.
مرگ سلطان محمود غزنوی
شایان ذکر است که سلطان محمود غزنوی در دورهی حکومت خود مانعی بر سر راه حکومت سلجوقیان بود. به همین دلیل، میکائیل در طول دورهی ریاست خود با اجرای سیاست مسالمت آمیز با او زمینههای تثبیت پایههای قدرت سلجوقیان را در خراسان فراهم آورد. سپس، مرگ سلطان محمود در سال ۴۲۱ هجری قمری (۱۰۳۰ میلادی) باعث شد که سلجوقیان در خراسان به رشد روز افزونی دست یابند.
طغرل اول سلجوقی
طغرل از فرزندان میکائیل بود که پس از مرگ پدر از ناحیه جند به حوالی پایتخت سامانیان یعنی بخارا مهاجرت نمود. در آن دوران سلطان مسعود حکومت سامانیان را بر عهده گرفته بود و قادر به دفع سلجوقیان از بخارا نبود. با این وجود، امرا و سلاطین عراق و آذربایجان توانستند آنها را عقب برانند.
جنگ دندانقان
این جنگ که در سال ۴۲۹ هجری قمری (۱۰۳۸ میلادی) میان سلجوقیان و سامانیان رخ داد، میتواند دلیل واقعی تشکیل حکومت سلجوقیان باشد. در واقع، ماجرای حمله سلجوقیان به ایران در طی این جنگ به وقوع پیوست.
شیوه کشورداری و حکومت سلجوقیان
یکی از ویژگیهای متمایز حکومت سلجوقیان نسبت به سایر حکومتها نظام اداری بسیار منظم و قانونمند آن بود. همین موضوع سبب میشد قدرت این حکومت که وابسته به دیوانسالاران و نخبگان ایرانی بود، بسیار بیشتر باشد. قدرت سلجوقیان ترکمن به اندازهای بود که امروزه این دوران را عصر طلایی دیوانداری ایران پس از اسلام میپندارند.
جالب توجه است که دیوان سالاران و نخبگان حکومت سلجوقی همان بازماندگان دولت سامانی در خراسان بودند که با سقوط این دولت به خدمت ترکان سلجوقی در آمدند. با این وجود، این افراد ارزشها و فرهنگهای بومی و ملی خود را حفظ کرده بودند و سلجوقیان از تجربیات آنها در عرصه دیوانسالاری خود استفاده میکردند. بنابراین، ساختار اداری حکومت سلجوقی را میتوان تداوم ساختارهای دیوانسالاری غزنوی و سامانی با اندکی تغییر در جزئیات آن پنداشت.
در این مقاله به شرح مختصری درباره نظام اداری و حکومت سلجوقیان میپردازیم که وابسته به دیوانهای متعددی بود. این دیوانها یا دولتها عبارت بودند از:
دیوان وزارت
از جمله منصبهای مهم و اساسی هر دولتی است که امروزه با عنوان نخست وزیر میشناسیم. بیشتر وزرای حکومت سلجوقی بازماندگان حکومت غزنوی و سامانی بودند. برای مثال، در دوره حکومت طغرل بیک چهار وزیر او عبارت بودند از: ابوالفتح رازی، حسینبنعلیبن میکائیل، ابو محمد دهستانی و عمروک رباطی.
دیوان استیفا
وظایف این دیوان نظارت بر دخل و خرج امپراتوری، امور مالی و حسابداری و جمع آوری مالیات از مردم بود. جالب توجه است که ماموران دیوان استیفا در هر منطقه به نام مستوفی شناخته میشدند که رسیدگی به امور مالی و محاسبه دخل و خرج یک منطقه را بر عهده داشتند. مستوفی کل نیز عنوانی بود که به رئیس و مسئول دیوان استیفا اطلاق میشد.
اقطاع
نظام دیوانی سلجوقیان یک ویژگی بسیار برجسته به نام اقطاع داشت که زیرمجموعهی وظایف دیوان استیفا قرار میگرفت. اقطاع در واقع به زمینهای خاصه سلطان اطلاق میشد که سپهسالاران، سپاهیان و کارگزاران دولت میتوانستند آنها را اجاره کنند. وظایف دارندگان اقطاع نیز دریافت مالیات حکومت و اختیارات مختصر دیگر بود. شایان ذکر است که واگذاری اقطاع در دورهی سلجوقی بیشتر برای تامین بودجهی خزانهی خالی دولت انجام میشد.
علاوه بر موارد بالا از سایر دیوانهای حکومت سلجوقی میتوان موارد ذیل را نام برد: دیوان طغرا، انشا و رسایل، دیوان اشراف، دیوان عرض، دیوان مظالم و دیوان برید.
شرح ضعفهای ساختار اداری حکومت سلجوقی
با وجود اینکه دیوانسالاری نظاممند دولت سلجوقی در بسیاری از موارد بسیار قدرتمند عمل میکرد، اما ضعفهایی نیز داشت که در این مقاله به آنها اشاره میکنیم:
- گرایشهای ایدئولوژی رهبران سلجوقی مبنی بر تقسیم رهبری قبیله میان افراد خاندان
- رقابت شدید دیوانسالاران در کسب قدرت و انتقال مداوم پایتخت به دلیل روحیهی کوچنشینی آنها و در پی آن انتقال تشکیلات اداری
- عدم تمرکز در تشکیلات کشوری و تقسیم این امپراتوری به زیرشاخههای مستقل از قبیل سلاجقه روم، کرمان و سلاجقه شام
- مشخص نبودن حدود و دامنهی وظایف در هر منصب اداری و جاهطلبی ماموران دولت
- نزاع بین قسمت نظامی و دیوانی امپراتوری
سخن آخر آنکه اگر میخواهید بدانید سلجوقیان چند سال حکومت کردند، با در نظر گرفتن مطالب فوق، میتوان گفت که کشور ما حدود 157 در تصرف حکمرانان سلجوقی بود.
آشنایی بیشتر با تاریخ ایران
سایت «دستی بر ایران» به شرح کلی دورههای تاریخی ایران پرداخته است. شما میتوانید با نحوه تاسیس و فروپاشی سلسلههای مختلف حکومتی در ایران آشنا شوید. یکی از پستهای منتشر شده در این سایت، خلاصه تاریخ ایران است که با مطالعه آن میتوانید اطلاعات زیادی را درباره پیشینهی تاریخ ایران کسب کنید. از شما دعوت میکنیم که حتما مطالعهی این پست را در برنامه مطالعاتی خود قرار دهید.